Cán Cân Thương Mại Là Gì? Hiểu Đúng Để Định Hướng Đầu Tư!

Cán cân thương mại là một chỉ số kinh tế quan trọng, cho thấy sự chênh lệch giữa giá trị hàng hóa một quốc gia xuất khẩu và nhập khẩu. Nó giống như một tấm gương phản ánh sức khỏe tài chính và cách một quốc gia đang vận hành chính sách thương mại của mình. Thông qua cán cân thương mại, các nhà kinh tế có thể đánh giá được tình hình kinh tế và chiến lược phát triển của một quốc gia. Vậy cán cân thương mại ảnh hưởng như thế nào đến nền kinh tế và các quyết định đầu tư? Hãy cùng tìm hiểu những yếu tố tác động đến chỉ số này và lý do vì sao nó lại quan trọng trong bức tranh kinh tế toàn cầu.

1. Hiểu đúng về cán cân thương mại 

Cán cân thương mại (tiếng Anh: Balance of Trade – BOT) là chỉ số phản ánh sự chênh lệch giữa giá trị xuất khẩu và giá trị nhập khẩu hàng hóa của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định (thường theo quý hoặc năm). Đây là thành phần lớn nhất trong cán cân thanh toán quốc gia và đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá sức khỏe kinh tế và mức độ phát triển của một quốc gia. 

1.1. Vai trò của cán cân thương mại

Cán cân thương mại là chỉ số kinh tế quan trọng phản ánh sự chênh lệch giữa giá trị xuất khẩu và nhập khẩu hàng hóa của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định. Dưới đây là những vai trò nổi bật của cán cân thương mại đối với sự phát triển kinh tế - xã hội:

• Cán cân thương mại giúp các nhà hoạch định chính sách đánh giá được sự thay đổi trong hoạt động thương mại quốc tế của quốc gia qua các thời kỳ. Từ đó, họ có thể điều chỉnh chiến lược xuất nhập khẩu cho phù hợp.
• Thông qua số liệu từ cán cân thương mại, chính phủ có thể đưa ra các chính sách nhằm ổn định nền kinh tế, kích thích tăng trưởng, hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu hoặc kiểm soát nhập khẩu khi cần thiết.
• Cán cân thương mại có mối quan hệ chặt chẽ với thị trường ngoại hối, bởi nó phản ánh lượng ngoại tệ vào và ra khỏi quốc gia. Thặng dư thương mại có thể làm tăng giá trị đồng nội tệ, trong khi thâm hụt có thể gây áp lực giảm giá.
• Một quốc gia có cán cân thương mại dương (thặng dư) thường cho thấy hàng hóa xuất khẩu của họ có sức cạnh tranh tốt trên thị trường quốc tế, từ đó củng cố vị thế quốc gia trong chuỗi giá trị toàn cầu.
• Xuất khẩu ròng (giá trị xuất khẩu trừ nhập khẩu) là một thành phần quan trọng trong GDP. Khi xuất khẩu tăng, sản xuất và việc làm trong nước cũng được thúc đẩy, tạo điều kiện cho tăng trưởng kinh tế bền vững.
• Thâm hụt cán cân thương mại có thể phản ánh việc đầu tư vượt quá tiết kiệm, hoặc nhu cầu tiêu dùng vượt khả năng sản xuất trong nước. Điều này cần được kiểm soát để đảm bảo cân đối thanh toán và ổn định kinh tế.
• Một cán cân thương mại ổn định, hợp lý thường đi kèm với sự ổn định về mặt kinh tế và chính trị, là tín hiệu tích cực đối với các nhà đầu tư quốc tế.

1.2. Công thức tính cán cân thương mại

Cán cân thương mại là một chỉ số kinh tế quan trọng, phản ánh sự chênh lệch giữa tổng giá trị hàng hóa xuất khẩu và nhập khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định.

Công thức tính như sau:

Cán cân thương mại = Giá trị xuất khẩu – Giá trị nhập khẩu

Dựa vào kết quả tính được, ta có thể xác định tình trạng của cán cân thương mại:

• Nếu xuất khẩu > nhập khẩu → Cán cân > 0, tức là thặng dư thương mại.
• Nếu xuất khẩu < nhập khẩu → Cán cân < 0, tức là thâm hụt thương mại.
• Nếu xuất khẩu = nhập khẩu → Cán cân = 0, tức là cán cân thương mại cân bằng.

Ví dụ thực tế:

Năm 2021, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam là 336,30 tỷ USD, nhập khẩu là 332,23 tỷ USD.

>> Áp dụng công thức: Cán cân thương mại = 336,30 – 332,23 = 4,07 tỷ USD

Vậy năm 2021, Việt Nam đạt thặng dư thương mại 4,07 tỷ USD.

2. Những tố chính ảnh hưởng đến cán cân thương mại

Cán cân thương mại phản ánh mối quan hệ giữa giá trị xuất khẩu và nhập khẩu hàng hóa của một quốc gia trong một thời kỳ nhất định. Nó không chỉ cho thấy sức khỏe kinh tế mà còn liên quan chặt chẽ đến tỷ giá, lạm phát, việc làm và tăng trưởng. Để hiểu rõ cán cân thương mại biến động thế nào, chúng ta cần nhìn vào những yếu tố chính ảnh hưởng đến cán cân này:

2.1. Tỷ giá hối đoái

Tỷ giá hối đoái quyết định mức giá hàng hóa của một quốc gia trên thị trường quốc tế:

Nếu đồng nội tệ giảm giá so với đồng tiền nước ngoài (ví dụ: VND mất giá so với USD), thì hàng hóa xuất khẩu sẽ rẻ hơn trong mắt người mua quốc tế → Xuất khẩu tăng, nhập khẩu giảm vì hàng nhập khẩu trở nên đắt đỏ hơn → Cán cân thương mại có thể cải thiện.

Nếu đồng nội tệ tăng giá, hàng hóa nội địa sẽ đắt hơn trên thị trường quốc tế → Xuất khẩu giảm, trong khi người tiêu dùng trong nước lại dễ mua hàng ngoại nhập hơn → Cán cân thương mại có nguy cơ xấu đi.

Ví dụ: Khi đồng nhân dân tệ giảm giá, hàng Trung Quốc rẻ hơn, xuất khẩu của họ tăng mạnh ra thế giới.

2.2. Tăng trưởng kinh tế trong nước và quốc tế

Tăng trưởng kinh tế trong nước cao thường đi kèm với việc người dân và doanh nghiệp tăng tiêu dùng và đầu tư, từ đó tăng nhu cầu nhập khẩu nguyên liệu, máy móc, hàng hóa tiêu dùng. Nếu nhập khẩu tăng nhanh hơn xuất khẩu, cán cân thương mại có thể bị thâm hụt.

Tăng trưởng kinh tế ở nước ngoài (nhất là các đối tác thương mại lớn) làm cho cầu về hàng hóa nhập khẩu của họ tăng lên, có lợi cho quốc gia xuất khẩu như Việt Nam → Xuất khẩu tăng và cán cân cải thiện.

Ví dụ: Khi kinh tế Mỹ phục hồi mạnh, Việt Nam thường ghi nhận mức xuất khẩu hàng dệt may, đồ gỗ, điện tử sang Mỹ tăng đáng kể.

2.3. Chính sách thương mại

Thuế nhập khẩu cao, hạn ngạch hoặc các biện pháp phòng vệ thương mại (chống bán phá giá, chống trợ cấp) có thể giảm nhập khẩu, giúp cán cân thương mại cải thiện.

Các hiệp định thương mại tự do (FTA) như EVFTA, CPTPP... giúp giảm thuế và mở rộng cơ hội xuất khẩu, đồng thời tạo sức ép cạnh tranh cho hàng nhập khẩu.

Ví dụ: Sau khi Việt Nam ký EVFTA với EU, nhiều mặt hàng nông sản, thủy sản, dệt may được giảm thuế suất về 0%, thúc đẩy xuất khẩu sang châu Âu mạnh mẽ hơn.

2.4. Giá cả hàng hóa toàn cầu

Nếu một quốc gia xuất khẩu hàng hóa cơ bản (như dầu thô, cà phê, cao su...), sự biến động giá quốc tế sẽ tác động mạnh đến giá trị xuất khẩu.

• Khi giá hàng hóa tăng, cùng một lượng hàng xuất khẩu sẽ mang lại doanh thu cao hơn → Cán cân thương mại cải thiện.
• Khi giá hàng hóa giảm, thu nhập từ xuất khẩu giảm → Cán cân thương mại xấu đi, dù lượng hàng bán ra không thay đổi.

Ví dụ: Năm 2022, giá dầu thô thế giới tăng vọt đã giúp các nước xuất khẩu dầu như Nga, Saudi Arabia đạt thặng dư thương mại lớn.

2.5. Chi phí sản xuất và năng lực cạnh tranh

Các yếu tố như giá nhân công, giá nguyên liệu, trình độ công nghệ, hệ thống logistics ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí sản xuất.

• Chi phí thấp + chất lượng cao giúp hàng hóa cạnh tranh tốt hơn trên thị trường quốc tế → Xuất khẩu tăng, cán cân thương mại cải thiện.
• Nếu chi phí sản xuất cao, sản phẩm khó cạnh tranh, sẽ dẫn đến xuất khẩu giảm và nhập khẩu tăng, gây thâm hụt thương mại.

Ví dụ: Việt Nam nhờ có nguồn nhân công dồi dào, giá lao động hợp lý nên thu hút nhiều doanh nghiệp FDI sản xuất hàng hóa xuất khẩu (như dệt may, điện tử).

3. Thâm hụt cán cân thương mại do đâu?

Thâm hụt cán cân thương mại – tình trạng nhập khẩu lớn hơn xuất khẩu – là một vấn đề kinh tế không còn xa lạ với nhiều quốc gia.  Dưới đây là một số nguyên nhân dẫn đến tình trạng này:

Đầu Tư Trong Nước Tăng Cao

Khi chính sách tiền tệ được nới lỏng, lãi suất trong nước giảm xuống, từ đó kích thích đầu tư. Nguồn vốn chảy mạnh vào các lĩnh vực sản xuất, xây dựng, dịch vụ... có thể làm gia tăng nhu cầu nhập khẩu nguyên liệu, máy móc từ nước ngoài. Điều này khiến kim ngạch nhập khẩu tăng mạnh, tạo ra áp lực thâm hụt cán cân thương mại.

Lạm Phát Gia Tăng

Lạm phát tăng cao làm đồng nội tệ mất giá so với ngoại tệ, khiến tỷ giá hối đoái biến động lớn. Khi đó, giá hàng hóa trong nước trở nên đắt đỏ hơn, sức mua nội địa suy giảm, đồng thời chi phí sản xuất cũng đội lên, khiến hàng hóa trong nước khó cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Hệ quả là xuất khẩu giảm, trong khi nhập khẩu có thể tăng lên để bù đắp thiếu hụt hàng hóa, gây thâm hụt thương mại.

Thâm Hụt Ngân Sách Nhà Nước

Một quốc gia khi rơi vào tình trạng thâm hụt ngân sách — ví dụ như do kinh tế suy thoái hoặc các dự án đầu tư công kém hiệu quả — sẽ gặp khó khăn trong cân đối tài chính. Điều này dễ dẫn đến việc gia tăng nhập khẩu hàng hóa nhằm kích thích kinh tế, thay vì đẩy mạnh sản xuất nội địa, kéo theo thâm hụt thương mại.

Mức Tiết Kiệm Của Người Dân Thấp

Khi mức tiết kiệm của người dân thấp, nhưng tiêu dùng lại tăng mạnh (thường do thị trường chứng khoán hoặc bất động sản tăng trưởng nóng), nhu cầu tiêu dùng hàng nhập khẩu cao cấp cũng tăng theo. Đây chính là một trong những nguyên nhân khiến nhập khẩu tăng nhanh hơn xuất khẩu, từ đó tạo ra tình trạng thâm hụt cán cân thương mại.

Cơ Cấu Hàng Hóa Xuất Nhập Khẩu Chưa Cân Đối

Nếu quốc gia chỉ tập trung xuất khẩu nguyên liệu thô giá trị thấp và nhập khẩu hàng hóa công nghệ cao giá trị cao, thì sự mất cân đối này sẽ khiến giá trị nhập khẩu luôn vượt xuất khẩu. Việc định hướng cơ cấu sản phẩm không hợp lý có thể là nguyên nhân sâu xa dẫn đến thâm hụt.

Chính Sách Thuế Xuất Nhập Khẩu

Cuối cùng, các chính sách thuế thương mại cũng có thể tác động lớn đến cán cân thương mại. Nếu quốc gia giảm thuế nhập khẩu để mở cửa thị trường, hàng hóa nước ngoài sẽ tràn vào dễ dàng hơn, làm nhập khẩu tăng nhanh. Ngược lại, tăng thuế nhập khẩu có thể kìm hãm nhập khẩu nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ gây ra trả đũa thương mại từ các đối tác, ảnh hưởng đến xuất khẩu.

4. Tác động của cán cân thương mại đến đầu tư tài chính và Forex

Cán cân thương mại ảnh hưởng đáng kể đến cả đầu tư nói chung và thị trường Forex nói riêng, vì nó phản ánh tình trạng thu – chi ngoại thương của một quốc gia, từ đó tác động đến tỷ giá, dòng vốn, và tâm lý nhà đầu tư. Cụ thể:

1. Tác động đến đầu tư nói chung

• Cán cân thương mại thặng dư (xuất khẩu > nhập khẩu):
  • Cho thấy nền kinh tế đang sản xuất hiệu quả, có khả năng cạnh tranh quốc tế.
  • Thu hút vốn đầu tư nước ngoài do niềm tin vào tăng trưởng ổn định.
  • Chính phủ có thể có nhiều dư địa hơn cho các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp và hạ tầng.
• Cán cân thương mại thâm hụt (nhập khẩu > xuất khẩu):
  • Có thể gây lo ngại về khả năng duy trì tài chính bền vững.
  • Làm tăng nợ nước ngoài nếu phải vay để bù đắp thâm hụt.
  • Nhà đầu tư có thể lo ngại rủi ro mất giá tiền tệ và dòng vốn có thể bị rút ra.

2. Tác động đến thị trường Forex

• Khi cán cân thương mại thặng dư, nhu cầu mua đồng nội tệ (để thanh toán xuất khẩu) tăng, đẩy giá đồng tiền lên.
• Ngược lại, thâm hụt thương mại thường khiến quốc gia phải mua ngoại tệ nhiều hơn để nhập khẩu, làm giảm giá trị nội tệ.
• Trader Forex thường theo dõi dữ liệu cán cân thương mại hàng tháng để dự đoán biến động tỷ giá hối đoái, đặc biệt với các cặp tiền tệ lớn như USD, EUR, JPY...

Ví dụ:

• Nếu Hoa Kỳ công bố thâm hụt thương mại lớn hơn dự kiến, đồng USD có thể giảm giá vì lo ngại nền kinh tế đang tiêu dùng vượt quá khả năng sản xuất.
• Ngược lại, thặng dư thương mại ở Nhật Bản có thể khiến JPY mạnh lên, thúc đẩy các giao dịch mua vào đồng Yên.

5. Chiến lược giao dịch Forex dựa trên phân tích cán cân thương mại

Dựa trên cán cân thương mại, các trader Forex có thể xây dựng một số chiến lược giao dịch dựa theo xu hướng tỷ giá và tâm lý thị trường. Dưới đây là một số hướng tiếp cận hiệu quả:

1. Giao dịch theo tin tức (News Trading)

Khi dữ liệu cán cân thương mại được công bố (thường hàng tháng), trader có thể vào lệnh ngay sau tin nếu kết quả chênh lệch đáng kể so với kỳ vọng thị trường.

Chiến lược:

• Nếu thặng dư lớn hơn dự báo → Mua đồng nội tệ.
• Nếu thâm hụt sâu hơn dự báo → Bán đồng nội tệ.

 Ví dụ: Nếu báo cáo cho thấy cán cân thương mại của Mỹ thâm hụt nhiều hơn kỳ vọng, trader có thể short USD/JPY.

2. Giao dịch theo xu hướng trung hạn

Cán cân thương mại có thể phản ánh xu hướng cơ bản dài hạn của một đồng tiền.

Chiến lược:

• Quan sát các báo cáo 3–6 tháng liên tiếp:
  • Xu hướng thặng dư tăng → Kỳ vọng nội tệ tăng giá → Xây dựng vị thế mua (long).
  • Xu hướng thâm hụt kéo dài → Áp lực giảm giá nội tệ → Xây dựng vị thế bán (short).

3. Kết hợp với các chỉ báo kinh tế khác

Cán cân thương mại nên được xem xét cùng với CPI, GDP, lãi suất... để có cái nhìn toàn diện.

Chiến lược:

• Nếu cán cân thặng dư + CPI cao → Dự đoán tăng lãi suất, mua đồng nội tệ.
• Nếu thâm hụt + tăng trưởng GDP chậm → Dự đoán chính sách nới lỏng, bán nội tệ.

4. Giao dịch cặp tiền có liên quan đến xuất – nhập khẩu

Đặc biệt hiệu quả với các quốc gia phụ thuộc xuất khẩu như Nhật Bản, Đức, Trung Quốc...

Chiến lược:

• Nếu số liệu xuất khẩu tăng mạnh → Mua cặp tiền liên quan (ví dụ: EUR/USD, USD/CNY).
• Nếu nhập khẩu tăng đột biến → Có thể phản ánh nhu cầu tiêu dùng nội địa, nhưng cũng tiềm ẩn áp lực tỷ giá.

6. Phân biệt giữa cán cân thương mại và cán cân thanh toán

Cán cân thương mại và cán cân thanh toán đều liên quan đến giao dịch quốc tế, nhưng chúng có những khác biệt rõ rệt về phạm vi và vai trò. Trong phần này, chúng ta sẽ phân biệt hai khái niệm này để hiểu rõ hơn về ảnh hưởng của chúng đối với nền kinh tế.

7. Thực trạng và giải pháp cải thiện cán cân thương mại Việt Nam

Cán cân thương mại là một chỉ số kinh tế quan trọng phản ánh vị thế của quốc gia đó trên thị trường toàn cầu. Đối với Việt Nam, trong bối cảnh hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, cán cân thương mại ngày càng trở thành một yếu tố then chốt cho sự ổn định và phát triển kinh tế dài hạn.

7.1. Thực trạng cán cân thương mại Việt Nam

Nhìn lại những năm qua, cán cân thương mại Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn biến động. Từng có thời kỳ kéo dài, nền kinh tế nước ta liên tục rơi vào tình trạng thâm hụt thương mại, khi kim ngạch nhập khẩu vượt xa kim ngạch xuất khẩu. Nguyên nhân chủ yếu đến từ sự lệ thuộc vào hàng hóa, nguyên liệu đầu vào từ nước ngoài, đặc biệt là khi nền công nghiệp trong nước chưa phát triển mạnh.

Tuy nhiên, kể từ giai đoạn 2015 đến 2019, tình hình đã dần chuyển biến tích cực. Tổng kim ngạch xuất khẩu trong giai đoạn này đã vượt mốc 2.000 tỷ USD, cao hơn tổng giá trị xuất khẩu của cả 15 năm trước cộng lại. Tính đến thời điểm hiện tại, tổng giá trị xuất nhập khẩu của Việt Nam đã đạt gần 4.000 tỷ USD, cho thấy tốc độ tăng trưởng thương mại rất ấn tượng và là minh chứng cho sự khởi sắc của nền kinh tế.

Đặc biệt, Việt Nam đã ghi nhận nhiều năm liên tiếp cán cân thương mại thặng dư, cho thấy nỗ lực đẩy mạnh xuất khẩu, kiểm soát nhập khẩu đã bắt đầu đem lại hiệu quả tích cực.

7.2. Giải pháp cải thiện cán cân thương mại Việt Nam

Để tiếp tục duy trì đà tăng trưởng và cải thiện cán cân thương mại, Việt Nam cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp chiến lược. Cụ thể:

• Đẩy mạnh các hoạt động xúc tiến thương mại, cải cách thủ tục hành chính liên quan đến xuất nhập khẩu, hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận thông tin thị trường kịp thời. Đặc biệt, cần nâng cao năng lực cảnh báo sớm các rủi ro liên quan đến điều tra phòng vệ thương mại từ các thị trường lớn.
• Đây là yếu tố then chốt để giảm phụ thuộc vào nguyên vật liệu nhập khẩu. Khi các ngành sản xuất trong nước có thể tự chủ được đầu vào, năng lực xuất khẩu sẽ được cải thiện rõ rệt.
• Áp dụng các gói tín dụng ưu đãi, chính sách thuế hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu. Đồng thời, khuyến khích đa dạng hóa thị trường và đối tác thương mại để giảm rủi ro khi phụ thuộc vào một số thị trường truyền thống.
• Doanh nghiệp cần nâng cao năng lực đổi mới, tăng chất lượng sản phẩm và ứng dụng công nghệ hiện đại trong sản xuất. Đồng thời, cải thiện quản trị tài chính để có thể thích nghi với các biến động toàn cầu, từ đó đảm bảo sự ổn định trong hoạt động giao thương.

8. Kết luận

Cán cân thương mại không chỉ là một chỉ số kinh tế quan trọng mà còn phản ánh sự phát triển và ổn định của nền kinh tế quốc gia. Việc theo dõi và phân tích cán cân thương mại giúp các nhà hoạch định chính sách đưa ra các quyết định hợp lý nhằm duy trì sự cân đối trong quan hệ thương mại quốc tế. Tuy nhiên, để đạt được sự ổn định bền vững, mỗi quốc gia cần có chiến lược phát triển kinh tế toàn diện, chú trọng vào nâng cao năng lực sản xuất trong nước và mở rộng thị trường xuất khẩu. Bạn nghĩ sao về tình hình cán cân thương mại hiện tại ở Việt Nam? Hãy chia sẻ quan điểm và những câu hỏi của bạn để cùng thảo luận thêm nhé!